Antieke barometers: een bijzonder gevarieerd specialisme










Door: Marco Fontijn.


Het gemak waarmee de antieke barometer in veel gevallen met een zekere willekeur wordt ingedeeld bij het specialisme antieke klokken, om daar dan vaak niet veel meer te zijn dan een ondergeschoven kindje, kan door een barometerspecialist pur sang slechts met verbazing worden gadegeslagen.

Toch valt deze annexatie door een verwant - maar wezenlijk verschillend - vakgebied ook wel weer enigszins te verklaren, aangezien zij nu eenmaal besloten ligt in het gegeven dat antieke barometers dun gezaaid zijn. Vooral het aanbod aan werkelijk interessante en bijzondere achttiende- en negentiende-eeuwse exemplaren is bijzonder schaars en laat simpelweg geen ruimte voor een veel groter aantal zuivere specialisten.

Foto 1: Nederlandse stickbarometer, circa 1720-1745. Ongesigneerd.

Gelukkig is er echter een handjevol klokkenspecialisten te vinden, voornamelijk binnen het hogere kwaliteitssegment, dat wel blijk geeft van oprechte interesse en verstand van zaken en de barometer binnen hun collectie een plek toebedeelt die recht doet aan de veelzijdigheid van dit bijzondere instrument. Een klokkenspecialist kan dus wel degelijk eveneens gespecialiseerd zijn in barometers. Dit is, mijns inziens, echter niet een logisch en vanzelfsprekend uitvloeisel van zijn hoofdspecialisme.

Het is nu juist in zijn veelzijdigheid en diversiteit, dat de antieke barometer niet onder doet voor het meeste overige antiek. Een barometer is immers een fascinerend stuk antiek dat schoonheid koppelt aan functionaliteit en voorkomt in alle denkbare stijlen, uitvoeringen en modellen. Feit is dat barometers een opzichzelfstaand specialisme vormen, zoals bijvoorbeeld schilderijen, tin, klokken en glas dat ook zijn.
 

Foto 2: Nederlandse contra-bakbarometer, circa 1785-1795. Gesigneerd: 'P. WAST en ZOON Fecit Amsterdam'.
 

Baanbrekend werk bij het verkrijgen van een 'status aparte' voor de barometer werd verricht door barometerspecialist Bert Bolle, voormalig eigenaar van het inmiddels opgeheven barometermuseum in Maartensdijk, die tegenwoordig in het zuid-westen van Australië woont. Met name door het schrijven van een tweetal standaardwerken, waarvan het laatste nu alweer bijna 20 jaar geleden verscheen, is vooral hij het geweest die in belangrijke mate heeft bijgedragen aan de sindsdien sterk verbeterde bekendheid en zelfstandige positie van de barometer. In deze context mag hij dan ook zeker niet onvermeld blijven.

Dat de antieke barometer zich vandaag de dag zelfs mag verheugen in een aanzienlijke populariteit, mag blijken uit de explosieve prijsstijgingen van de afgelopen jaren. Toch valt er ook nu door ondergetekende nog steeds volop 'gidswerk' te doen, want zeker in verhouding tot het grote aantal mensen dat klokken verzamelt is het aantal collectioneurs van antieke barometers nog relatief gering. Een opmerkelijk gegeven, want barometers vormen namelijk een bijzonder interessant en nog vrij onontdekt verzamelgebied, met tal van 'blinde vlekken', waardoor het voor een gepassioneerde liefhebber nog tot de mogelijkheden behoort om ontdekkingen met een museaal karakter aan zijn collectie toe te voegen.

Foto 3: Franse reisbarometer, circa 1820-1830. Gesigneerd: 'BAROMÈTRE PORTATIF Par Pixii-Dumotiez Rue du Jardinet No. 2 A PARIS'. Bestaande uit twee scharnierende helften die kunnen worden samengeklapt nadat kap- en staartprofielen zijn weggeschoven.

Vermeldenswaardig is het dan ook dat barometers in de achttiende eeuw hier te lande des te meer op waarde werden geschat als verzamelobject. In deze eeuw bestond er onder 'beschaafde en ontwikkelde leeken' een grote belangstelling voor de natuurwetenschappen. Niet alleen in de grote steden, maar ook in vele provinciestadjes ontstonden natuurwetenschappelijke gezelschappen die lezingen organiseerden. Niet zelden legden dergelijke natuurkundige genootschappen zich met verwoede ijver toe op het verwerven van een kabinet van instrumenten, waarbinnen de barometer dan een prominente plaats innam. Dat ook tal van particulieren zich bezighielden met het aanleggen van een barometerverzameling blijkt onder meer uit een advertentie die in 1772 geplaatst werd in de 's Gravenhaagsche Courant, waarin een verkoping werd aangekondigd van '… Een fraye Verzameling … Instrumenten … bestaande in … Barometers en Thermometers door Prins, Ruspinus en Wast … Alles nagelaeten door een voornaem Liefhebber'.

Voor zover het zinnig en mogelijk is om een 'karakterschets' te geven van de gemiddelde collectioneur van antieke barometers en een psychologische analyse hier natuurlijk veel te ver voert, kan ik me niet aan de indruk onttrekken dat we hier veelal te maken hebben met personen die het gewoon zijn een eigenzinnige en onafhankelijke koers te varen. Hetgeen ze dan zouden delen met het object van hun begeerte, want daar waar een klok de dag op voorspelbare wijze steeds maar opnieuw in dezelfde gelijke parten verdeelt, heeft een barometer telkens weer een nieuwe verrassing voor ons in petto.

Foto 4: Franse stickbarometer, circa 1830-1840. Gesigneerd: 'KRUINES AU TÉLESCOPE quai de l'Horloge à Paris'.
 

Zelfs daar waar tot nu toe nog slechts in hoofdzaak de Nederlandse barometer centraal stond, kwam de rijkdom aan stijlen, uitvoeringen en modellen aan de hand van een aantal gedetailleerd beschreven, spectaculaire en zeldzame Nederlandse barometers al duidelijk naar voren. Het spreekt voor zich dat deze variatie nog veel nadrukkelijker zou blijken als ook de barometers in beschouwing worden genomen die zijn vervaardigd in de andere Europese barometerlanden.

Ook heb ik gepoogd een aanzet te geven tot het schetsen van de zeer interessante ontwikkelingsgeschiedenis van de - weer met name - Nederlandse barometer, waarvan voordien vooral de vroegste fase nog nauwelijks was beschreven. Opvallend hierbij was het grote aandeel van Italiaanssprekende immigranten uit Noord-Italië en Zuid-Zwitserland, die vanaf circa 1740 met hun barometers een steeds groter en algemener publiek wisten aan te spreken. Zij waren het die de barometer met hun vastberadenheid en vakmanschap tot een groot commercieel succes maakten, daar zij erin slaagden de barometer te transformeren van een vooral door wetenschappers en anderszins geïnteresseerden gebruikt object, tot een huisinstrument bij uitstek.

De rol die deze buitenlanders speelden bij de ontwikkeling van de barometer in de beide andere grote barometerlanden, te weten Engeland en Frankrijk, was evenzeer van bepalende betekenis. In Frankrijk werden barometers voor huiselijk gebruik populair gedurende het derde kwart van de achttiende eeuw, toen ze door de immigranten van over de Alpen verkocht werden in de straten, promenades en cafés van Parijs. De emigratie van deze barometermakers naar Engeland kwam later op gang. De eersten vestigden zich pas rond 1780 in de Londense wijk Holborn. Een van de beste en meest bekende van deze vroege Italiaanse makers was James Gatty. Als in geen van de twee andere landen kwam onder impuls van deze eerste generatie immigranten in de negentiende eeuw vervolgens een gigantische barometerindustrie op gang.

Al met al kan dus worden vastgesteld dat er bij de ontwikkeling van de barometer een opmerkelijke wisselwerking heeft plaatsgevonden tussen het noorden en zuiden van Europa. Deze nam zijn aanvang al meteen bij het ontstaan van dit instrument. Alhoewel het weliswaar een halve waarheid is om te veronderstellen dat de Italiaan Torricelli de barometer zou hebben uitgevonden in de zin van een weersvoorspellend instrument, werd door zijn vinding en de proefnemingen van zijn landgenoten, wel de latere ontwikkeling bewerkstelligd in Frankrijk, de Nederlanden en met name Engeland, waar geleerden als Descartes, Huygens, Boyle en Hooke een aantal spectaculaire verbeteringen zouden aanbrengen.
 

Foto 5: Engelse banjobarometer, circa 1795. Gesigneerd: 'Ja:s Gatty No: 130 high Holborn LONDON'. De kast is op verschillende plaatsen voorzien van fijne beschilderingen in de vorm van bloemguirlandes.
 

Gezien het verloop van het immigratiepatroon is het niet verwonderlijk dat er een bepaalde mate van wederzijdse beïnvloeding merkbaar is tussen de barometers uit de hier ter sprake gebrachte landen. Dit komt het duidelijkst tot uiting in het overbekende banjomodel, dat ontstond in Frankrijk en van daaruit tegen het einde van de achttiende eeuw door de barometer-immigranten geïntroduceerd werd in Engeland, om daarna vervolgens in het begin van de negentiende eeuw uiteindelijk ook in ons land te verschijnen.
 

Foto 6: Engelse 'bow-front' stickbarometer, circa 1830. Gesigneerd: 'H. Hughes 120 Fenchchurch St. LONDON'.
 

Desondanks hebben de barometers die in een van deze drie landen vervaardigd werden toch voornamelijk een duidelijk eigen gezicht. Zo is voor Nederland de alom bekende bakbarometer kenmerkend, hetzij in de uitvoering met enkelvoudige buis of toegepast met de contrabuis van Huygens. Bekende Franse barometers zijn de meestal in de eerste helft van de negentiende eeuw gemaakte stickbarometers met de in het oogspringende vuurvergulde ornamenten en de opvallend brede, buiten de kast uitstekende, glazen reservoirs. Ook de zogeheten reisbarometers en tal van andere, nogal technische barometers zijn kenmerkend voor dit land. Zo werden er zelfs barometers vervaardigd die speciaal bestemd waren voor de ballonvaart. In Engeland zou de stickbarometer van begin tot eind het beeld blijven bepalen, alhoewel dit type er met de opkomst van de al eerder genoemde banjobarometer een geduchte concurrent bij kreeg. De zogenaamde 'bow-front' stickbarometer wordt door veel liefhebbers gezien als de elegantste en meest geslaagde verschijningsvorm van de Engelse stickbarometer.

De bij dit artikel geplaatste foto's tonen enkele van de barometers die zich momenteel in onze verkoopcollectie bevinden. Bij elkaar geven ze een beknopte afspiegeling van hetgeen er de voorbije eeuwen op barometergebied aan moois gepresteerd werd in bovengenoemde landen. Indien uw interesse gewekt is, behoort het tot de mogelijkheden om ze persoonlijk te komen bekijken op de nationale kunst- en antiekbeurs pAn Amsterdam.



Marco Fontijn